نیازها و احتیاجات انسان در طول تاریخ، او را وارد عرصه اقتصادی جامعه نموده است. تلاش برای رفع نیازها و اقدام به تولید کالا و محصولات متنوع سرآغازی برای رشد علم اقتصاد میباشد. دامنه اندیشه بشری بسیار گسترده است و هر جا که مسئله احتیاج انسان مطرح گردد، اندیشه خاصی در جهت تامین آن در ذهن بشر شکل می‌گیرد. یکی از راهکارهای اساسی که انسان در جهت رفع نیازهای خود پیدا نمود، استفاده از منابع موجود برای تامین احتیاجات نامحدود میباشد، همین اصل، مقوله اقتصاد و علم اقتصاد را ایجاد کرده است.
روند تکامل مکتب اقتصادی پدیده‌ها و واقعیات اقتصادی در اندیشه انسان تاثیر دارد و تفکر او را برای توجیه و حل مسئله‌ای بر می‌انگیزد، تلاش فکری انسان برای بیان رابطه حتمی و مطلق بین پدیده‌های اقتصادی، نظریات اقتصادی گوناگونی را شکل می‌دهد که دارای یک شیوه بررسی و در مدار اصول یکسانی باشد و یک مکتب اقتصادی را ایجاد می‌کند.
علل پیدایی مکاتب اقتصادی
هر مکتب اقتصادی بر مبنای یکسری اصول و دیدگاه‌های رایج در جامعه پدید آمده است. هر مکتب به علل و موجبات خاصی به وجود آمده و در بررسی مکاتب و رویکردهای اقتصادی ناگزیر از بررسی و مطالعه علل پیدایی هر مکتب هستیم. هر مکتب بر اساس نیازهای بشری و عقاید اجتماعی شکل می‌گیرد که با شرایط زمانی و مکانی سازگار بوده و با گذشت زمان از اهمیت و اعتبارش کاسته میشود.
مبانی اجتماعی مکاتب اقتصادی
هر مکتب اقتصادی بر یکسری مبانی اقتصادی و اجتماعی استوار است. پیدایش و توسعه مکاتب اقتصادی و تداوم آن در طول زمان به این مسئله بستگی دارد که این مکتب تا چه حد توانسته پاسخگوی مسائل جاری زمان باشد.
آدام اسمیت از جمله اقتصاد دان‌های ی است که در توسعه علم اقتصاد جایگاه مهمی داشته است. دلیل معروفیت و شهرت اسمیت در این است که نظریات و عقاید وی با نیازهای زمانش مطابقت داشته و در حل مسائل آن زمان کمک زیادی کرده است.
کینز نیز شرایطی مثل اسمیت داشت، کتب و آثار وی پاسخی به مشکلات زمانش بوده است. زمانی که کتاب معروف «نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول» انتشار یافت، جهان صنعتی آن زمان، بحران بزرگ را پشت سر گذاشته بود و راهکارهای کینز در کتابش توانست موقعیت نابسامان کشورهای صنعتی را توجیه و تجزیه و تحلیل کند.
اصول مکتب اقتصادی
در مطالعه و بررسی هر مکتب اقتصادی می‌باید اصول و قواعد آن را شناخت. هر مکتب بر مبنای اصول یا قاعده مشخصی ایجاد شده که آن اصل خود به مبانی و احکام دیگری تقسیم میشود. مثلاً اساس ثروت در مکتب مرکانتیلیسم، فلزات قیمتی، در مکتب فیزیوکرات، کشاورزی و در مکتب کلاسیک، کشاورزی و صنعتی میباشد. همین مسئله یعنی شناخت عامل اصلی ثروت خود مسائل دیگری را مطرح می‌سازد. هر یک از مکاتب اقتصادی نسبت به مسائل اساسی اقتصاد دارای نظریات خاصی است.
صحت و سقم مکتب اقتصادی
در بررسی و تحلیل مکاتب اقتصادی، شناخت اصول و مبانی نظری آن به تنهایی کافی نیست، تحقیق اصلی بررسی صحت و سقم این اصول با واقعیات و مسائل جامعه میباشد. مثلاً فیزیوکرات‌ها که عامل کشاورزی را یک منبع ثروت تلقی می‌کردند، در واقعیت این مسئله خطا و اشتباه بود. هر مکتب اقتصادی توسط اندیشمندان و منتقدان مورد تحلیل و موشکافی قرار گرفته و صحت قواعد اصلی آن در معرض قضاوت و داوری قرار می‌گیرد.
دلایل زوال یک مکتب
هر مکتب در جهت رفع نیازهای جامعه و پاسخ به مسائل موجود ایجاد میشود، از این رو با از بین رفتن مشکلات و پیدایی مسائل و نیازهای جدید، مکاتب اقتصادی تازه ای مطرح می‌گردد و از اعتبار و اهمیت مکتب قدیمی کاسته میشود. بنابراین اوضاع اجتماعی و اقتصادی در تداوم مکاتب جایگاه اصلی دارند.
سیر تاریخی مکاتب اقتصادی
*مکتب مرکانتیلیسم ( قرن13تا قرن 18)
تمام کشورها نسخه ثابت درد خود را در دریافت سه قلم دارو می دانستند:
کسب طلا و نقره از هر مسیر ممکن
افزایش ثروت و قدرت دولت مرکزی
مداخله مستقیم دولت در امور اقتصادی و کنترل آن
فراموشی ارزشهای اخلاقی
* مکتب فیزیو کراتها (طبیعیون) (قرن۱۸)
بنیان گذار مکتب : فرانسوا کنه
خداوند قوانین و نظم جهانی را آفریده و خود نظامی طبیعی برای فعالیتهای بشر ایجاد کرده است.
تأکید بر آزادی نوع بشر در فعالیتهای اجتماعی
*مکتب کلاسیک (قرن ۱۸و ۱۹)
بنیان گذار مکتب : آدام اسمیت
نام کتاب : ثروت ملل
نظام حاکم بر بازار و عملکرد قیمتها قادر خواهد بود تعادل عمومی اقتصاد را ایجاد نماید.
تأکید بر نفع شخصی و عدم دخالت دولت در اقتصاد
دخالت دولت دراقتصاد را جزء درحدود حفظ نظم و امنیت جامعه و حداقل اجتناب ناپذیر آن مفید نمی دانند ، بهترین راه مقابله با نوساناتی چون تورم و کسادی را سیاست پولی می دانند که آنهم اساساً به تغییر حجم پول به صورتی متناسب با سطح فعالیت اقتصادی خلاصه میشود . به طورمثال کاهش حجم پول یا کاهش رشد عرضه پول باعث افزایش نرخ بهره و کاهش سطح تقاضای کل گردیده درصورت مداومت به تدریج تورم را مهار می سازد . طرفداران سیاست پولی متقابلاً برای سیاست مالی تاثیر چندانی قایل نیستند . زیرا بنا به تحلیل آنها اگر دولت هزینه های خود را افزایش دهد به معنای آن است که برای تامین مالی آن با بخش خصوصی به رقابت برخاسته اوراق قرضه با سود بیشتر منتشر کرده ویا با شرایط سخت تری وام دریافت کرده است . افزایش تقاضای دولت باعث شرایط دشوارتر استفاده از تسهیلات مالی برای بخش خصوصی و اثر دفع ازدحامی می گردد که طرفداران سیاست پولی مقدار آن را تقریبا ٌ معادل سرمایه گذاری دولت دانسته نتیجه می گیرند که در تقاضای کل افزایشی به وجود نمی آید.
سایر نظریه پردازان کلاسیک: ژان باتیست سی
* مکتب تاریخی (قرن ۱۹)
بنیان گذار مکتب : فردریش لیست
انتقاد به مکتب کلاسیک:
۱- نظامات و قواعد مربوط به اجتماع بشری در حال تغییر و تحول است. بنابراین قوانین دی چهان شمول و ازلی نیستند.
۲- کلاسیکها انسان را تک بعدی می دانند(نفع شخصی) در صورتی که انسان نیاز به نوع دوستی و محبت و معنویت هم دارد.
تأکید بر :
۱- قطع واسطه گران بین مصرف کننده و تولید کننده
۲- حذف سود سرمایه داری
۳-مالک شدن کارگران در ابزار تولید
*مکتب سوسیالزم (قرن۱۹)
بنیان گذار مکتب : کارل مارکس
نام کتاب : سرمایه
البته مکاتب و شاخه های زیادی در اقتصاد امروز وجود دارد که
ازدرون مکتب تاریخی سوسیالیزم به وجود آمد
منتقد نظام سرمایه داری
پیش بینی صحیح بحرانهای اقتصادی سالهای آتی
تضاد درونی نظام سرمایه داری
استثمار نیروی کار
* مکتب نئوکلاسیک (قرن ۱۹)
اقتصاددانان مکتب نئو کلاسیک:
۱- استانلی جونز، ۲- کارل منگر، ۳- لئون والراس، ۴- کارل منگر، ۵- آلفرد مارشال
این مکتب، مکتب کلاسیک تعدیل شده است.
انسان با حداقل تلاش در جستجوی حداکثر کردن منفعت و سود است.
شاخه های مکتب نئوکلاسیک:
مکتب ریاضی، ۲- مکتب تفکر روانی( مکتب اتریشی)
* مکتب کینزینها (قرن۱۹)
بنیان گذار مکتب : جان مینارد کینز
نام کتاب : تئوری عمومی اشتغال، پول و بهره
- نجات نظام سرمایه داری از بحران دهه ۱۹۳۰
طرف داری از دخالت دولت و ایجاد تقاضا
تعادل اقتصاد در اشتغال ناقص
اساساً طرفدار سیاست مالی می باشند . به نظر آنان شرایط کسادی بزرگ ثابت کرده است که کاهش نرخ بهره و افزایش حجم پول تاثیر چندانی برتوسعه سرمایه گذاری و فعالیتهای اقتصادی ندارد و تعادل اقتصادی درسطح بسیار پائین تقاضای کل و درشرایط بیکاری زیاد همچنان ادامه می یابد . بنابراین سیاست پولی از کارآیی لازم برخوردار نیست . بعکس هزینه های دولت و مالیات میتواند با تاثیر شدید درسطح تقاضای کل و بویژه افزایش تقاضا در رشته هایی اشتغالزا نظیر ساختمان ، راهها ، اسکله ها ، پلها ، سدها ، بناها و نظایرآن درآمد و تولید ملی را بسیار افزایش داده بیکاری را به سرعت کاهش دهد . درشرایط تورم و استفاده زیاد از ظرفیت اقتصادی به عکس کاهش هزینه دولت موجب کاهش تقاضای کل و بویژه تقاضا در بخشهای مولدی که برخی از آنها به عنوان نمونه قبلاًَ خاطرنشان شد می گردد که بازتاب شدیدی برکاهش تولید ودرآمد ملی داشته ازفشار تقاضا برای محصولات و فشار بهره برداری اضافی از ظرفیت تولید می کاهد و باعث کاهش تورم میشود.
* مکتب کینزینهای جدید (قرن ۱۹ و ۲۰)
بنیان گذاران مکتب : فرانکو مودیگلیانی و جیمز توبین
بازار و اقتصاد آزاد ثبات ذاتی ندارد.
سیاستهای ارشادی دولت و مداخله او تأثیر
به سزایی در حل مشکل عدم تعادل دارد.
* مکتب پولیون (قرن۲۰)
بنیان گذار مکتب : میلتون فریدمن
- اقتصاد بازار آزاد به طور ذاتی بی ثبات است.
پول یکی از مهمترین متغیرهای تأثیر گذار اقتصادی است.
سیاستهای مداخله گرایانه دولت تنها موجب وخامت امور اقتصادی می شود.
* مکتب کلاسیکهای جدید یا انتظارات عقلایی
بنیان گذاران مکتب :
رابرت لوکاس و تماس سارجنت
- اقتصاد بازار آزاد به طور ذاتی باثبات و بحرانهای اقتصادی کوتاه مدت و زود گذر است.
مردم در برخورد با وقایع اقتصادی از تمام اطلاعات موجود و قابل دسترس استفاده می کنند. بنابر این سیاستهای دولت خنثی می شود.
پول تنها وسیله مبادله است و بر متغیرهای واقعی اقتصاد تأثیری ندارد.
* مکتب پست کینزین
- اقتصاد گرایشی برای خود اصلاح گری ذاتی ندارد.
- دخالت در اقتصاد غیر قابل انکار است.
فرض وجود رقابت کامل غیر واقعی است.
پول یک عامل و یک متغیر اقتصادی صرف است ولی یک عامل بسیار مهم اساسی است.
سیاستهای درآمدی و برنامه ریزی به عنوان سیاستهای مکمل سیاستهای ارشادی دولت باید به کار گرفته شود..
البته مکاتب یا شکلهای جدیدی از مکاتب به اقتصاد اضافه شده که تعداد آنها زیاد میباشد (اقتصاد نهادگرایی،اخلاق گرایی اقتصادی،مکتب تاریخی قدیم و اقتصاد اسلامی،مکتب ویرجینیا نئو لیبرالیسم،....)
